Từ trái qua: Giáo sư Imai Akio, Dược sĩ Nguyễn Thị Phương, Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Đại và Nhà văn Đặng Vương Hưng.
Thật thú vị, khi qua sự kết nối của cô Rumiko, một cán bộ Đại sứ quán Nhật Bản tại Việt Nam, chúng tôi đã có cuộc gặp gỡ, cùng ăn tối và trò chuyện thân tình, trong khu gia đình cựu cán bộ của Đại học Bách khoa Hà Nội, tại nhà riêng của bà Nguyễn Thị Phương. Ở tuổi gần 80, nhưng người nữ Dược sĩ này vẫn rất hoạt bát và nhanh nhẹn. Là một fans hâm mộ của Nhà văn Đặng Vương Hưng, bà Phương đã mua hàng chục cuốn sách “Phi công Mỹ ở Việt Nam” để tặng người thân và bạn bè quốc tế. Bà không giấu giếm niềm tự hào, vì đã lần lượt trợ giúp hàng trăm sinh viên của 18 quốc tịch khác nhau, đến học tập tại Khoa Việt Nam học, Đại học Quốc gia Hà Nội và làm việc tại Việt Nam. Đặc biệt, bà đã mai mối cho 6 cặp đôi thành vợ thành chồng. Nhiều người sau khi tốt nghiệp, ra nghề làm ở các Đại sứ quán, đã quay lại gia đình, coi bà như người thân. Và Rumiko là một ví dụ như thế.
Nhà văn Đặng Vương Hưng và Giáo sư Imai Akio - Phó hiệu trưởng Đại học Ngoại ngữ Tokyo.
Bà Nguyễn Thị Phương và Rumiko đã ra tận đầu ngõ 40 phố Tạ Quang Bửu để đón tôi và đưa vào nhà, để giới thiệu với Giáo sư Imai Akio: Đây là Nhà văn Đặng Vương Hưng – một “kho tư liệu” chiến tranh Việt Nam. Anh ấy chuyên sưu tầm và nghiên cứu về “Những lá thư và Nhật ký thời chiến”. “Xin chào, tôi đã nghe giới thiệu và đọc về bạn rất nhiều rồi”… Chúng tôi đã làm quen với nhau rất nhanh như thế. Và vừa ăn tối, uống rượu mơ ngâm mật ong, với những món đặc sản Việt: nem cuốn, bún chấm, thịt lợn Mường, salat hoa quả… do bà Phương trực tiếp làm, chúng tôi vừa nói chuyện về di sản tư liệu chiến tranh Việt Nam và cả “Trái tim người lính”.
Bữa ăn tối gia đình có cô Rumiko (ngoài cùng, bên phải) và 2 nữ sinh viên Nhật Bản.
Được biết, chuyên môn chính mà Giáo sư Imai Akio nghiên cứu và giảng dạy ở Đại học Ngoại ngữ Tokyo là “Lịch sử tư tưởng hiện đại Việt Nam từ đầu thế kỷ 20 đến nay”. Còn đề tài hiện nay ông đã theo đuổi nhiều chục năm qua là “Ký ức chiến tranh Việt Nam”. Đây là một trong ba đề tài đang được Giáo sư và các đồng nghiệp của ông triển khai: “Lịch sử tư tưởng chủ nghĩa dân tộc ở Việt Nam”; “Phong trào tôn giáo ở Việt Nam” và “Ký ức chiến tranh ở Việt Nam sau khi kết thúc chiến tranh”. Các đề tài nghiên cứu khoa học này đã và đang được thực hiện cùng một thời gian.
Trong hơn 20 năm qua, Imai Akio đã lặng lẽ thực hiện hàng trăm chuyến đi vào Nam ra Bắc, tới nhiều vùng miền trên cả nước: Thái Bình, Điện Biên Phủ, Hòa Bình, Quảng Bình, Quảng Trị, Quảng Ngãi, Bình Định, Kon Tum, Vĩnh Long, Trà Vinh, Cà Mau… Trong những chuyến đi ấy, ông gặp gỡ và trò chuyện và phỏng vấn hàng trăm cựu chiến binh. Có cả bộ đội và thanh niên xung phong; cả người Kinh và người dân tộc ít người; cả những người lính ở bên kia chiến tuyến một thời. Trung bình mỗi cuộc phỏng vấn khoảng một tiếng đồng hồ, tất cả các cuộc trò chuyện đó đều được ghi âm và chụp ảnh…
Giáo sư Imai Akio cho rằng ở Việt Nam ký ức chiến tranh thường được lưu giữ trong bảo tàng, sách vở, trong tượng đài, trong các Lễ kỷ niệm, họp mặt truyền thống… nhưng còn phần quan trọng là trong những câu chuyện của người lính bình thường, thì rất ít được quan tâm. Đó chính là “Lịch sử truyền miệng”, nó cũng giống như “Lịch sử chép tay” của người dân, thông qua bộ sách “Những lá thư và Nhật ký thời chiến Việt Nam” vậy.
“Bây giờ, chúng tôi đã có một kho dữ liệu về chiến tranh Việt Nam, dưới góc nhìn trung thực của những người lính” – Cựu chiến binh, Thương binh, Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Đại, một cộng sự và người đồng hành nhiều năm qua của Giáo sư Imai Akio cho biết. Ông Đại nhập ngũ đầu năm 1973, được biên chế vào đội hình của Tiểu đoàn 307, Trung đoàn 1 U Minh, Quân khu 9, từng chiến đấu chiến trường miền Tây và bị thương. Xuất ngũ năm 1977, Phạm Xuân Đại thi đỗ vào Khoa Triết Đại học Tổng hợp, Ra trường năm 1981, ông từng nhiều năm công tác tại Viện Xã hội học, thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam hiện nay. Từng là người trong cuộc chiến, nên rất thấu hiểu và đồng cảm, Phạm Xuân Đại đã có hàng chục chuyến đi “trên từng cây số” cùng rất nhiều kỷ niệm với Giáo sư Imai Akio để sưu tầm tư liệu cho đề án “Ký ức chiến tranh ở Việt Nam sau khi kết thúc chiến tranh”.
“Chúng tôi đã nghe các cựu chiến binh, cựu Thanh niên xung phong và cả những người lính từng ở bên kia chiến tuyến kể chuyện đời mình, hoàn cảnh gia đình, lúc tham gia chiến tranh, ra chiến trường như thế nào, cuộc sống của họ sau khi chiến tranh kết thúc ra sao – Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Đại kể thêm - Mỗi người một cuộc đời, những hoàn cảnh khác nhau, nên cung cấp những câu chuyện, những ký ức cũng không ai giống ai. Nhưng điểm chung của họ là sự chân thực và có sức thuyết phục rất cao”.
Thật khó mà tổng kết được, nhưng thông qua ký ức của những người lính ấy, chiến tranh đã hiện ra rõ nhất. Chúng tôi muốn miêu tả những kinh nghiệm của cựu chiến binh Việt Nam về chiến tranh nhân dân qua kinh nghiệm cá nhân, qua những người tham chiến trực tiếp, chứ không phải qua con mắt của các tướng lĩnh, hay của các vị lãnh đạo cấp cao.
Giáo sư Imai Akio cho biết: Công việc của chúng tôi cũng giống như việc sưu tầm “Những lá thư và Nhật ký thời chiến”. Đó chính là những mảnh ghép của chiến tranh. Những ký ức, những kinh nghiệm này là rất quan trọng và quý giá đối với người làm sử và nói chung những người nghiên cứu xã hội. Nếu hôm nay, chúng ta không quan tâm và có kế hoạch cụ thể để ghi lại thì càng ngày lớp người tham gia chiến trận sẽ già và mất đi, ký ức của họ theo đó cũng mất đi mãi mãi. Đó sẽ là một mất mát, một tổn thất lớn cho lịch sử. Vì vậy tôi nghĩ các bạn nên gấp rút ghi lại những ký ức và kinh nghiệm như thế. Nó vô cùng hữu ích không chỉ cho hôm nay, mà còn mai sau nữa. Nhất là với một đất nước đã trải qua hàng ngàn năm kháng chiến chống ngoại xâm như Việt Nam.
Trong câu chuyện của mình, Giáo sư Imai Akio đã nhắc đến những bộ phim về chiến tranh của Đạo diễn Đặng Nhật Minh, “Thời xa vắng” của Lê Lựu, “Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh, “Bến không chồng” của Dương Hướng. Và trước khi trở về Nhật, ông đã cùng Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Đại về Vân Đình (Ứng Hòa, Hà Nội) quê của Nhà văn Hoàng Minh Tường dự một đám giỗ. Họ rất quý nhau, bởi mấy năm trước, Imai Akio đã dịch cuốn tiểu thuyết “Thời của thánh thần” của Hoàng Minh Tường ra tiếng Nhật.
Tôi đã mời Giáo sư Imai Akio, cô Rumiko, Nhà nghiên cứu Phạm Xuân Đại và Dược sĩ Nguyễn Thị Phương đến Cà phê Lục Bát – 40 Võ Thị Sáu. Cả bốn người đều vui vẻ nhận lời:
- Nhất định rồi! Vào một ngày đẹp trời, chúng tôi sẽ có mặt để thưởng thức đồ uống tại đó, xem ngon thế nào và chiêm ngưỡng những bản gốc viết tay của bộ sách “Những lá thư và Nhật ký thời chiến” nữa chứ!
Riêng với Dược sĩ Nguyễn Thị Phương, một người đã lớn lên và sống gần trọn cuộc đời tại Hà Nội, hiểu phố phường Thủ đô như chính cuộc đời mình, chúng tôi còn đề nghị bà viết một cuốn tự truyện. Trong đó có những trang đậm nét về người cha đáng kính và người chồng thân yêu của bà Phương - những Nhà giáo đã dâng hiến cả cuộc đời vì Sự nghiệp Giáo dục. Và đặc biệt là việc bà đã trợ giúp hàng trăm sinh viên nước ngoài, đến học tập và làm việc tại Việt Nam, trong nhiều chục năm qua. Hi vọng đó sẽ là một cuốn sách hay!
Hà Nội, 01/6/2025
TTNL
