Những quyển Hán Việt từ điển, Pháp Việt từ điển của ông đã được thế hệ trước chúng tôi coi là những công cụ văn hóa thiết yếu đến kịp thời và được các nhà ngôn ngữ học hiện nay đánh giá là những đóng góp lớn vào việc xây dựng tiếng Việt hiện đại. Và còn biết bao công trình khác về văn hóa và văn học, từ những quyển sách trong Quan Hải tùng thư những năm 20 cho đến Việt Nam văn hóa sử cương, Khổng giáo phê bình tiểu luận, Khảo luận về Kim Vân Kiều… và gần đây hơn, Sở từ, Khoá hư lục, Ức Trai thi tập, Chữ Nôm, Từ điển Truyện Kiều…
Trước mắt chúng tôi, những người học trò của ông, ông giống như một lâu đài đồ sộ mà mỗi chúng tôi chỉ nhìn thấy một phần trang trí nội thất qua một cánh cửa sổ. Cánh cửa đó, đối với tôi, là sử học. Tôi đến với thầy giáo Đào và sử học rất muộn. Mãi đến khi cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc, hòa bình lập lại, năm 1955, tôi mới được làm sinh viên của ông, mới được nghe những bài giảng của ông ở giảng đường Đại học Sư phạm Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp đại học, tôi được giữ lại làm tập sự trợ lí của ông, cùng với một số anh em khác. Được làm học trò của ông là một điều may mắn trong đời chúng tôi.
Những tác phẩm sử học của ông viết trước Cách mạng tháng Tám sau này chúng tôi mới có dịp đọc. Nhưng trong thời kì kháng chiến chống Pháp, những quyển sử của ông, in trên giấy đen, như Việt Nam lịch sử giáo trình (Phòng Chính trị Liên khu IV xuất bản), Việt Nam văn hóa sử cương (Nha Tổng giám đốc Bình dân học vụ xuất bản), đã đến tay chúng tôi. Có thể nói ông đã gieo cho chúng tôi niềm say mê sử học từ ngày đó. Trong số các sách ông viết trong thời kháng chiến chống Pháp, có một cuốn mỏng, có tên là Muốn hiểu sử học, in ở Thái Bình năm 1950. Quyển sách có ba phần: 1/Đối tượng và công dụng của sử học, 2/Quan niệm lịch sử và 3/Phương pháp của sử học. Chỉ vẻn vẹn có 38 trang thế mà trong đó ông đã trình bày khá đầy đủ học thuyết Mác về lịch sử. Ông đã viết: “Thuyết duy vật sử quan là thuyết duy vật biện chứng của Các-Mác áp dụng vào địa hạt lịch sử… Khác với quan niệm duy tâm cho rằng lịch sử là sự nghiệp các bậc vĩ nhân anh hùng hành động theo ý chí riêng của mình, quan niệm duy vật cho lịch sử là sự nghiệp của con người trong tập đoàn, do điều kiện sinh hoạt trong tập đoàn hạn định. Các-Mác nói: “Chính con người làm nên lịch sử của mình nhưng không phải làm một cách độc đoán mà phải tùy thuộc những điều kiện đã định và thừa hưởng ở quá khứ”… Quyển sách còn dành nhiều trang cho phương pháp sử học, mà ông chia ra các bước như sưu tầm sử liệu, giám định sử liệu, trần thuật và thuyết minh. Ở đây, ông đã tiếp thu có phê phán phương pháp của các nhà sử học Langlois và Seignobos mà ông cho rằng “phải bổ khuyết bằng phương pháp lịch sử duy vật”.
Ông rất chú ý đến lịch sử kinh tế và đặc biệt là lịch sử văn hóa. Quyển Việt Nam văn hóa sử cương viết năm 1938 là bộ sử toàn diện đầu tiên về văn hóa Việt Nam. Đáng tiếc là cho đến nay chúng ta vẫn chưa có một quyển lịch sử văn hóa Việt Nam nào khác; do vậy công trình của ông vẫn là độc nhất.
Ông không chỉ là người có công tham gia mở đầu cho nền sử học mới mà còn là người vun đắp, xây dựng không biết mệt mỏi cho nó. Sau ngày hòa bình lập lại, ông đã viết Lịch sử Việt Nam (từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX), hai tập, Cổ sử Việt Nam, Lịch sử cổ đại Việt Nam, bốn tập. Sách của ông đã được dịch ở Liên Xô và Trung Quốc. Đồng thời ông chú tâm đến việc công bố các sử liệu Việt Nam quan trọng. Ông đã để công hiệu đính bản dịch Đại Việt sử kí toàn thư, Lịch triều hiến chương loại chí, Phủ biên tạp lục…
Mặt khác, ông đã góp phần to lớn vào việc đào tạo đội ngũ các nhà nghiên cứu sử học hiện nay. Ông dạy chúng tôi bằng tấm gương lao động nghiêm túc của ông. Vì ông là một bài học, ông muốn chúng tôi cũng hiểu biết thật nhiều. Và do đó, ông buộc chúng tôi phải học rất nhiều. Ông là người đã khuyên chúng tôi học tiếng Nga và các ngôn ngữ phương Đông. Ông nói: “Không hiểu văn hóa Trung Quốc, văn hóa Ấn Độ, anh không thể nào hiểu đầy đủ văn hóa Việt Nam”. Ông thường đặt yêu cầu rất cao đối với các học trò của mình.
Khi bắt đầu làm trợ lí cho ông, tôi mới hai mươi tuổi, ông đã giao cho công việc chú thích Dư địa chí của Nguyễn Trãi. Tôi đã hoàn thành công trình này nhờ sự chỉ bảo ân cần của ông. Tri thức về địa lí lịch sử của ông thật uyên bác. Chúng ta đều biết đến tác phẩm Đất nước Việt Nam qua các đời của ông. Trong công tác sử học, ông đặc biệt chú trọng việc giám định sử liệu. Cũng nhờ ông mà tôi hiểu biết chút ít về sử liệu học, văn bản học. Trong khi nghiên cứu lịch sử cổ trung đại Việt Nam ông đã kết hợp chặt chẽ nguồn sử liệu chữ viết với nguồn sử liệu khảo cổ. Ông đã viết về văn hóa Đông Sơn, đã nghiên cứu trống đồng. Ông là người mở đường cho chúng tôi đến với khảo cổ học. Tất nhiên là ông không dừng lại ở các sử liệu và các sự kiện. Ngay trong Muốn hiểu sử học, ông đã viết: “Sử học không phải là chỉ hồi phục những sự trạng đã qua để cho người ta thấy được các trạng thái sinh hoạt của người xưa, mà còn phải xét rõ ngọn gốc bày rõ lí lịch và tìm hiểu đường lối tiến triển của các sự trạng, nghĩa là phải thuyết minh mối liên quan giữa các sự trạng để cuối cùng tìm ra những qui luật đã chi phối sự biến thiên của các sự trạng, tức sự diễn tiến của các quá trình lịch sử”. Ông luôn luôn nhắc nhở chúng tôi tìm mối liên hệ giữa các sự kiện trong nghiên cứu khoa học. Đó là bài học quí báu mà chúng tôi nhận được từ ông.
Mấy hôm nay, tôi đang viết một tài liệu về Phật giáo thời Lí Trần. Trước mặt tôi luôn luôn có tập Khóa hư lục mà ông đã dịch. Tôi đã đọc đi đọc lại câu thơ của Tuệ Trung luận về sự sống chết của con người mà ông dịch là:
Người ngu đảo ngược sợ sống chết,
Người trí nhìn thấu xem thoải mái.
Ấy thế mà vẫn vô cùng đau đớn khi nghe tin thầy Đào ra đi, dẫu biết rằng sự nghiệp văn hóa của thầy là bất tử.
