Sau mỗi trận đánh ác liệt và đẫm máu ấy, những người lính Mỹ và lính Việt Nam Cộng hòa thường được lệnh tìm kiếm trên thi thể, hoặc trong ba lô tư trang của các chiến sĩ Quân Giải phóng miền Nam, Bộ đội miền Bắc đã hi sinh, thu thập hết những lá thư tay, sổ công tác, sổ nhật ký, cùng các loại giấy tờ tùy thân, giấy chứng nhận khen thưởng… Nghĩa là, tất cả những gì liên quan đến chữ viết và hình ảnh, đều được họ chụp lại bằng máy ảnh đen trắng. Chụp ảnh xong, thì các hiện vật gốc là những lá thư tay, sổ công tác, sổ nhật ký, cùng các loại giấy tờ tùy thân, giấy chứng nhận khen thưởng… cùng ba lô tư trang của các Liệt sĩ đều bị đốt và tiêu hủy tại chỗ.
Những di vật, kỷ vật được chụp ảnh kể trên, đều được lưu giữ bằng hình thức vi phim (microfilm) và được chuyển giao cho Tình báo Quân đội Mỹ. Họ coi đó là một nguồn thông tin “Tình báo thô” quan trọng, được bảo mật chặt chẽ, rất có giá trị, cung cấp cho các bộ phận nghiên cứu vẽ sơ đồ, phân tích, đánh giá mọi mặt về "Việt Cộng" và sự "xâm nhập của Bắc Việt", để có đối sách lại về chiến thuật và cả chiến lược.
Nhiều năm sau khi cuộc chiến tranh Việt Nam kết thúc, kho tài liệu vi phim (microfilm) nêu trên, được Tình báo Quân đội Mỹ giải mật. Bản quyền hiện nay đã thuộc về Trung tâm Việt Nam và Lưu trữ (VNCA), thuộc Viện Hòa bình và Xung đột của Đại học Texas Tech Hoa Kỳ. Tại đây, đang lưu trữ khoảng 30 triệu trang tài liệu về Việt Nam, trong đó có khoảng 2,7 triệu trang về Quân Giải phóng miền Nam và Bộ đội miền Bắc trong thời chiến.
Có một nhóm các nhà nghiên cứu, mà dẫn đầu là Giáo sư, Tiến sĩ Steve Maxner (Giám đốc VNCA, lấy vợ là người Việt Nam) và Tiến sĩ Võ Đình Thái (một người Mỹ gốc Việt) đã thầm lặng nghiên cứu kho tư liệu quý nêu trên, nhiều năm nay. Từ những hình ảnh đen trắng được phóng to ra từ vi phim, có cả tiếng Việt và tiếng Anh (bản đánh máy), kèm những chú thích viết tay của các nhân viên Tình báo Quân đội Mỹ trong chiến tranh, họ đã sắp xếp, biên soạn lại rất khoa học. Kết quả ban đầu, đó là hàng trăm “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh”, được sàng lọc từ những hình ảnh vi phim đen trắng kể trên, với những tên người, tên đơn vị, gắn với những địa chỉ cụ thể ở nhiều vùng miền, tỉnh
Năm 2022, Tiến sĩ Võ Đình Thái đã liên lạc với Cựu chiến binh, Nhà văn Đặng Vương Hưng – Người sáng lập Tổ chức “Trái tim người lính Việt Nam” (TTNL) đề nghị phối hợp việc tìm kiếm, xác minh các nhân chứng lịch sử từ phía Việt Nam, để thực hiện việc tiếp nhận và trao trả các “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh”, mang ý nghĩa nhân văn nêu trên. Những tài liệu này, không chỉ góp phần xoa dịu, hàn gắn vết thương chiến tranh, mà còn cung cấp những thông tin quý báu, giúp cho việc tìm kiếm người mất tích và hài cốt của các Liệt sĩ. Chúng tôi đã ký một thỏa thuận nguyên tắc giữa TTNL và VNCA, để cùng nhau khai thác kho tư liệu chiến tranh nêu trên, vì mục đích nhân văn.
Vậy là, đã 3 năm liên tục (2023 – 2025) Tổ chức “Trái tim người lính Việt Nam” phối hợp với Trung tâm Việt Nam và Lưu trữ của Đại học Texas Tech Hoa Kỳ, Nhà nghiên cứu Lâm Hồng Tiên, cùng một số đối tác tại Việt Nam và các Tình nguyện viên của “Mãi mãi tuổi 20, “Kỷ vật kháng chiến”, thực hiện việc tìm kiếm các nhân chứng lịch sử… để trao trả các hình ảnh di vật, kỷ vật, bút tích… mà chúng tôi gọi chung là “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh”, cho hơn 40 đại diện thân nhân Liệt sĩ và các Cựu chiến binh.
Như vậy, thực chất “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh” không phải là kỷ vật, di vật và bút tích gốc. Tuy nhiên, chúng vẫn rất thiêng liêng, vì gắn liền với số phận, cuộc đời của những người lính đã đổ máu và ngã xuống vì độc lập tự do của Tổ quốc. Bởi thế, nhiều thân nhân gia đình Liệt sĩ, các Cựu chiến binh đã nghẹn ngào, ứa nước mắt khi cầm trên tay bản “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh” ấy. Nhiều gia đình, sau Lễ tiếp nhận đã mang những trang in đen trắng và chiếc USB chứa nội dung Hồ sơ đó đặt lên bàn thờ thắp hương cho người thân. Thậm chí còn có gia đình phối hợp với Chính quyền địa phương trang trọng tổ chức lại một Lễ truy điệu để đón “Liệt sĩ đã trở về”.
Ảnh đính kèm do tác giả cung cấp.
Cũng cần phải viết thêm điều này: Lễ trao nhận “Hồ sơ Chứng tích chiến tranh” được tổ chức hoàn toàn bằng kinh phí xã hội hóa, không hề có tiền của Chính phủ Mỹ “đền bù chiến tranh” như một số người hiểu nhầm. Tuy là hoạt động xã hội hóa, phải chi phí hàng trăm triệu đồng mỗi sự kiện, nhưng các thân nhân gia đình Liệt sĩ và các Cựu chiến binh liên quan đến những Hồ sơ đã giới thiệu, khi được mời đến Lễ trao và nhận Hồ sơ, đều không phải nộp bất cứ một khoản tiền nào. Thậm chí, những trường hợp có hoàn cảnh khó khăn, còn được Ban Tổ chức sự kiện hỗ trợ tiền tàu xe đi lại và mời ăn trưa. Các đại biểu tham dự cũng đều có quà tặng miễn phí và ý nghĩa (sách tôn vinh và tri ân). Hoạt động của chúng tôi luôn công khai và minh bạch trước các cơ quan Báo chí – Truyền thông, như nhiều người đã chứng kiến.
Trong Lễ trao và nhận vừa diễn ra tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, năm 2025, hình ảnh ngài Marc Knapper - Đại sứ Hoa Kỳ tại Việt Nam, cúi đầu chào từng đại diện thân nhân các gia đình Liệt sĩ và các Cựu chiến binh; trước khi trực tiếp trao tận tay những “Hồ sơ Chứng tích Chiến tranh”; đã gây ấn tượng mạnh và nói lên nhiều điều về sự thăng trầm trong lịch sử quan hệ Việt – Mỹ gần một thế kỷ và bình thường hóa ngoại giao trong 30 năm qua.
Nhã Nam, 13/7/2025
Đ.V.H
___
